Wielkie zasługi dla utrwalenia gwary kociewskiej ma ks. Bernard Sychta wybitny badacz kultury ludowej Kociewia, Kaszub i Borów Tucholskich. Owocem jego długoletniej pracy i badań naukowych jest 3 tomowe dzieło "Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej", które stanowi pierwszą próbę uporządkowania słownictwa i zapisu fonetycznego gwary kociewskiej.
Dzisiaj do wytrwałych badaczy dialektu kociewskiego zaliczyć można Marię Pająkowską-Kensik ze Świecia, profesora Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego i kierownika Podyplomowego Studium Edukacji Regionalnej. W swojej pracy naukowej i popularyzatorskiej zajmuje się głównie dialektem kociewskim na tle kultury. Oprócz popularnego "Słowniczka gwary kociewskiej", wydała również "Słowotwórstwo rzeczowników w dialekcie kociewskim" oraz rozprawę "Język a kultura ludowa".
Opisując dialekt kociewski wyodrębnić w nim można trzy gwary:
- południową (większa część powiatu świeckiego) z wymową samogłosek nosowych typu: gęś - "ganś", wąż - "wónż",
- środkową (nad Wierzycą), gdzie często zanika nosowość np. "gaś", "wóż",
- północną (między Tczewem a Skarszewami) z wymową typu: "gynsi".
Różnic w wymowie jest więcej, np. na północy spółgłoski wargowe miękkie wymawia się z dodatkową głoską, np. piasek - "psiasek", głupi - "głups"i, co nie zdarza się na południu Kociewia.
Dialekt kociewski posiada dość prosty system fonetyczny (wymowa) i fleksyjny (odmiana); jednak od języka polskiego różni go wymowa niektórych samogłosek:
- "a" przed spółgłoską "m" i "n" przechodzi często w ó np. dam - dóm, bocian - boción, "a" przechodzi w "y" lub "i" np. chleb - chlib, mojego - mojigo, zaś przed spółgłoską "m", "n" w "a" np. chłopem - "chłopam", dzień - "dziań",
- "o" przed spółgłoskami "m" i "n" przechodzi w "ó" np. dom - "dóm", on - "ón",
- na całym Kociewiu, podobnie jak w całej północnej Polsce, samogłoskę "y" wymawia się nieco wyżej, zbliżając się do samogłoski "i" np. gruby - "grubi", żyto - "żito".
W odmianie rzeczowników najbardziej osobliwe różnice to:
- na północnym Kociewiu występuje w celowniku l. poj. w rodzaju męskim charakterystyczna końcówka - "owiu" np. zamiast chłopcu - "chłopakowiu",
- brak końcówki męskoosobowej - "owie" np. zamiast panowie, profesorowie, uczniowie - "pany", "profesory", "ucznie",
- charakterystyczna końcówka - "ów" w dopełniaczu l. mnogiej dla wszystkich rodzajów, np. "chłopów", "babów", "dzieciów".
W słowotwórstwie gwary kociewskiej warto zwrócić uwagę na następujące przyrostki:
- "ak": nazwy zwierząt, np. cielę - cielak, prosię - prosiak,
- "yszek" lub "uszek": tworzący wyrazy zdrobniałe, np. kamień - kamuszek,
- "ón": tworzy formy zgrubiałe, np. duży pies - psión, brzydki ślimak - ślimón.
W stosunku do dzieci używa się zdrobniałych form czasownikowych np. jedz - jedzkaj, idź - idźkaj itp.
Charakterystyczną cechą gwary kociewskiej są wyraźne naleciałości języka niemieckiego, np. użycie form strony biernej czasowników: już zrobiłem - już móm wszistko zrobióne.
WARTO WIEDZIEĆ
Krokusy w Tatrach. W tym roku bardzo szybko
Dołącz do nas na Facebooku!
Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!
Kontakt z redakcją
Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?